|
|
| Linia 10: |
Linia 10: |
|
| |
|
| [https://pl.wikipedia.org/wiki/Banan_zwyczajny# https://pl.wikipedia.org/wiki/'''Banan_zwyczajny'''#] | | [https://pl.wikipedia.org/wiki/Banan_zwyczajny# https://pl.wikipedia.org/wiki/'''Banan_zwyczajny'''#] |
|
| |
| {{inne znaczenia|2=[[banan]]<!--"zwyczajny" w nazwie może sugerować, że to dokładnie to samo co "banan" --> oraz [[banan (owoc)]]}}
| |
| {{Takson infobox
| |
| |nazwa = Banan zwyczajny
| |
| |grafika = Musa paradisiaca Blanco1.88.jpg
| |
| |opis grafiki =
| |
| |alt grafiki =
| |
| |systematyka ref = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
| |
| |domena = [[eukarionty]]
| |
| |królestwo = [[rośliny]]
| |
| |podkrólestwo = [[rośliny zielone]]
| |
| |nadgromada = [[rośliny telomowe]]
| |
| |gromada = [[rośliny naczyniowe]]
| |
| |podgromada = [[rośliny nasienne]]
| |
| |nadklasa = [[okrytonasienne]]
| |
| |klasa = ''[[Magnoliopsida]]''
| |
| |nadrząd = [[liliopodobne]] <small>(≡ [[jednoliścienne]])</small>
| |
| |rząd = [[imbirowce]]
| |
| |rodzina = [[bananowate]]
| |
| |rodzaj = [[banan]]
| |
| |gatunek = banan zwyczajny
| |
| |nazwa łacińska = Musa paradisiaca L.
| |
| |autor = [[Karol Linneusz|L.]]
| |
| |cytat = [[Species Plantarum|Sp. pl. 2:1043. 1753]]
| |
| |synonimy =
| |
| * ''Karkandela malabarica'' Raf.
| |
| * ''Musa × paradisiaca''
| |
| * ''Musa acutibracteata'' M.Hotta
| |
| * ''Musa alphurica'' Miq., nom. superfl.
| |
| * ''Musa aphurica'' Rumph. ex Sagot
| |
| * ''Musa arakanensis'' F.W.Ripley ex Blechynden, nom. nud.
| |
| * ''Musa bacoba'' Rottb.
| |
| * ''Musa balbisiana'' var. ''vittata''
| |
| * ''Musa berteroi'' Colla
| |
| * ''Musa bidigitalis'' De Wild
| |
| * ''Musa carolinae'' Sterler, nom. nud.
| |
| * ''Musa champa'' Baker
| |
| * ''Musa chapara'' Perr.
| |
| * ''Musa chiliocarpa'' Backer ex K.Heyne
| |
| * ''Musa consociata'' Nakai
| |
| * ''Musa corbieri'' A.Chev.
| |
| * ''Musa corniculata'' Lour.
| |
| * ''Musa dacca'' Horan
| |
| * ''Musa decrescens'' De Briey ex De Wild.
| |
| * ''Musa discolor'' Planch.
| |
| * ''Musa dulcissima'' Nakai
| |
| * ''Musa emasculata'' De Briey ex De Wild.
| |
| * ''Musa maculata'' Jacq.
| |
| * ''Musa mensaria'' Moench, nom. superfl.
| |
| * ''Musa nigra'' Perr.
| |
| * ''Musa odorata'' Lour.
| |
| * ''Musa sapientum''<ref name="grin">{{Cytuj stronę |url = https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=70453 |tytuł = Germplasm Resources Information Network (GRIN) |data dostępu = 2010-03-01}}</ref>
| |
| |wikispecies =
| |
| |commons = Category:Musa × paradisiaca
| |
| }}
| |
| '''Banan zwyczajny''', banan właściwy, błogosława, figa rajska, muza, pizang<ref name=":0">{{Cytuj |redaktor = Alicja Szweykowska; Jan Szweykowski |tytuł = Słownik botaniczny |data = 2003 |wydanie = 2, zm. i uzup. |isbn = 8321413056 |oclc = 847323997 |miejsce = Warszawa |wydawca = [[Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”|Wiedza Powszechna]] |język = pl}}</ref>, banan zaostrzony<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Agnieszka Gawłowska |tytuł = 500 owoców i warzyw. Charakterystyka, wymagania, porady |data = 2015 |wydawca = Wydawnictwo SBM}}</ref> (''Musa paradisiaca'' L.<ref>{{Cytuj |tytuł = Catalogue of Life: Musa paradisiaca L. |data dostępu = 2017-04-27 |opublikowany = catalogueoflife.org |url = http://www.catalogueoflife.org/col/details/species/id/8b89abab08859ae921c768e8262503e1/source/tree |język = en}}</ref>, ''Musa'' × ''paradisiaca''<ref name="ITIS" />, ''Musa paradisiaca'' var. ''sapientum''<ref name=":0" />, ''Musa acuminata × balbisiana''<ref name=":2">{{Cytuj |autor = Birdie Scott Padam, Hoe Seng Tin, Fook Yee Chye, Mohd Ismail Abdullah |tytuł = Banana by-products: an under-utilized renewable food biomass with great potential |czasopismo = Journal of Food Science and Technology |data = 2014-12-01 |data dostępu = 2017-04-27 |issn = 0022-1155 |wolumin = 51 |numer = 12 |s = 3527–3545 |doi = 10.1007/s13197-012-0861-2 |pmid = 25477622 |pmc = PMC4252442 |język = en}}</ref>) – [[Gatunek (biologia)|gatunek]] rośliny jednoliściennej należący do rodziny [[Bananowate|bananowatych]] (''Musaceae''), powszechnie uprawiany dla owoców<ref name=":0" />. Banan zwyczajny jest hybrydą prawdopodobnie dwóch gatunków dzikich: ''Musa acuminata'' i ''Musa balbisiana''; nazwa ''Musa paradisiaca'' odnosi się tylko do roślin uprawnych<ref name=":3">{{Cytuj |autor = N. W. Simmonds, K. Shepherd |tytuł = The taxonomy and origins of the cultivated bananas. |czasopismo = Journal of the Linnean Society of London, Botany |data = 1955-12-01 |data dostępu = 2017-04-27 |issn = 0024-4074 |wolumin = 55 |numer = 359 |s = 302–312 |doi = 10.1111/j.1095-8339.1955.tb00015.x |url = https://academic.oup.com/botlinnean/article-abstract/55/359/302/2882996 |język = en}}</ref> będących [[Krzyżowanie|hybrydami]] taksonów rodzicielskich niezależnie od ich ploidii i kombinacji [[genom]]ów<ref name=":4">{{Cytuj |autor = R.V. Valmayor, S.H. Jamaluddin, B. Silayoi, S. Kusumo, L.D. Danh, O.C. Pascua, R.R.C. Espino |redaktor = A.B. Molina, V.N. Roa |tytuł = Banana cultivar names and synonyms in Southeast Asia |data = 1999 |praca = Advancing banana and plantain R & D in Asia and the Pacific |url = https://www.bioversityinternational.org/fileadmin/_migrated/uploads/tx_news/Banana_cultivar_names_and_synonyms_in_Southeast_Asia_713.pdf |data dostępu = 2018-11-12}}</ref>. Nie stwierdzono występowania banana zwyczajnego w stanie dzikim<ref name=":0" />. Najważniejsza [[Rośliny uprawne|roślina uprawna]] w krajach o klimacie tropikalnym<ref name=":5">{{Cytuj |autor = Stanisław Lisowski |tytuł = Świat roślinny tropików: przewodnik do Wystawy Botanicznej w Palmiarni Poznańskiej |data = 1998 |wydawca = Wydawnictwo Sorus}}</ref>.
| |
|
| |
| == Pochodzenie ==
| |
| Banan zwyczajny jest prawdopodobnie mieszańcem dwóch gatunków dzikich: ''[[Musa acuminata]]'' oraz ''[[Musa balbisiana]].'' Ojczyzną tych gatunków i ich hybryd jest prawdopodobnie [[Państwo paleotropikalne|podpaństwo Indomalajskie]]. Mieszańcami ''M. acuminata'' oraz ''M. balbisiana'' mogą być rośliny [[diploid]]alne, [[triploid]]alne oraz [[tetraploid]]alne. Prawdopodobnie triploidia mieszańców została utrwalona przez człowieka w wyniku [[Dobór hodowlany|doboru sztucznego]]<ref name=":3" /> ze względu na większą żywotność i większe uzyskiwane zbiory<ref name=":4" />.
| |
|
| |
| == Występowanie ==
| |
| Banan zwyczajny jest gatunkiem właściwym dla [[Państwo paleotropikalne|państwa paleotropikalnego]]. Nie występuje w stanie dzikim<ref name=":0" />. Uprawiany jest w rejonach tropikalnych i subtropikalnych: w [[Ameryka Łacińska|Ameryce Łacińskiej]] (m.in. Brazylii, Ekwadorze, Kolumbii, Kostaryce, Hondurasie), Afryce Wschodniej, Zachodniej i Południowej (m.in. w Kamerunie, Nigerii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, [[Demokratyczna Republika Konga|Demokratycznej Republice Konga]], Ghanie, Burundi, Kenii, Rwandzie, Tanzanii, Ugandzie), w Australii i krajach Pacyfiku (m.in. Australii, Mikronezji, [[Filipiny|Filipinach]], Papui-Nowej Gwinei), Azji (m.in. Indiach, Bangladeszu, Tajwanie)<ref>{{Cytuj |tytuł = Banana-producing countries portal {{!}} News, knowledge and information on bananas |data dostępu = 2017-04-27 |opublikowany = News, knowledge and information on bananas |url = http://www.promusa.org/Banana-producing+countries+portal |język = en}}</ref>, a także Turcji<ref>{{Cytuj |autor = John H. Harvey |tytuł = Turkey as a Source of Garden Plants |czasopismo = Garden History |data = 1976-01-01 |data dostępu = 2017-04-27 |wolumin = 4 |numer = 3 |s = 21–42 |doi = 10.2307/1586521 |jstor=1586521}}</ref>.
| |
|
| |
| == Morfologia ==
| |
| ; Pokrój: Trwała [[Bylina (botanika)|bylina]] z liśćmi na długich, mięsistych ogonkach liściowych, które tworzą nibypień<ref name=":6">{{Cytuj |autor = Bogdan Zemanek |redaktor = Czesław Jura, Hanna Krzanowska |tytuł = Encyklopedia biologiczna: wszystkie dziedziny nauk przyrodniczych |data = 1998 |wolumin = Tom I}}</ref> o średnicy ok. 40 cm<ref name=":7">{{Cytuj |autor = Eliza Lamer-Zalewska |tytuł = Owoce egzotyczne |data = 1996 |wydawca = Wydawnictwo Astrum}}</ref> (pochwa nowego liścia obejmuje pozostałe<ref name=":0" />). Poprzez pień przenika oś kwiatostanu<ref name=":5" />. Banan zwyczajny posiada silne [[kłącze]], z którego wyrasta krótka [[łodyga]]<ref name=":7" />. Gatunek ten osiąga do 15 metrów wysokości<ref name=":0" />.
| |
|
| |
| ; [[Liść|Liście]]: Liście pojedyncze, lancetowate, równowąskie, z blaszką o długości do 3–4 m, z grubym [[Użyłkowanie liścia|nerwem]] środkowym. Nerwy boczne wyrastają niemal pod kątem prostym. Są całobrzegie, jednak niewzmocnione brzegi liścia zbudowane z niewytrzymałej tkanki miękiszowej<ref name=":0" /> mogą ulegać postrzępieniu. Wyrastają zwinięte w rurkę<ref name=":7" />.
| |
|
| |
| ; [[Kwiat]]y: Niezróżnicowane na okwiat i koronę, dwuwargowe kwiaty na początku są białawożółte, a następnie ciemnieją. Zebrane są w szczytowy, duży i zwisający pod wpływem własnego ciężaru [[kwiatostan]], osiągający nawet 3 metry długości<ref name=":7" />. Kwiaty pozornie obupłciowe: wszystkie wytwarzają zarówno pręciki, jak i słupki, jednak w dolnej części kwiatostanu znajdują się tzw. kwiaty żeńskie niezdolne do produkcji pyłku, a w szczytowej – kwiaty męskie z niezdolnym do zapylenia słupkiem<ref name=":0" />. Środkową część zajmują kwiaty obupłciowe<ref name=":5" />. Kwiaty żeńskie posiadają słupek złożony z trzech [[Owocolistek|owocolistków]] oraz 3 – komorową zalążnię, natomiast kwiaty męskie – 5 lub 6 pręcików. Każdy kwiat posiada barwny, silnie grzbiecisty<ref name=":6" />, trzykrotny [[okwiat]]<ref name=":5" />. Pięć listków okwiatu jest zrośniętych, a szósty – wolny<ref name=":0" />.
| |
|
| |
| ; [[Owoc]]e: Beznasienne, lekko zakrzywione, podłużne jagody, trój- lub czworograniaste<ref name=":0" />, powszechnie zwane bananami. Okrywająca owoc skórka (o kolorach od zielonego do czerwonopomarańczowego<ref>{{Cytuj |autor = Jens G. Rohwer |tytuł = Atlas roślin tropikalnych |data = 2002 |wydawca = Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media}}</ref>) w trakcie dojrzewania zmienia kolor; u najpopularniejszych odmian z zielonego na żółtą<ref name=":0" />. W kwiatostanie powstaje do 400 owoców, zebranych w szeregi zwane rączkami; każda rączka składa się z od 4<ref name=":5" /> lub 6 do 20 jagód, czyli paluszków<ref name=":7" />. Miąższ owoców banana zwyczajnego jest słodki, mączysty i kremowy<ref name=":0" />.
| |
| {{Osobny artykuł|Banan (owoc)}}
| |
|
| |
| == Biologia ==
| |
| [[Plik:Luxor, Banana Island, Banana Tree, Egypt, Oct 2004.jpg|mały|Pokrój banana]]
| |
|
| |
| === Cechy fitochemiczne ===
| |
| {{Wartość odżywcza
| |
| |nazwa = Banan
| |
| |próbka = owoc świeży, 100 g
| |
| |źródło = <ref>{{Cytuj stronę | url = https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/173944/nutrients | tytuł = Bananas, raw | praca = FoodData Central | opublikowany = U.S. Department of Agriculture | data dostępu = 2022-03-13}}</ref>
| |
| |wartość energetyczna = 89
| |
| |jednostka energii = kcal
| |
| |indeks glikemiczny =
| |
| |ładunek glikemiczny =
| |
| |białka = 1,09
| |
| |węglowodany = 22,8
| |
| |węglowodany metabol =
| |
| |cukry = 12,2
| |
| |jednocukry =
| |
| |glukoza = 4,98
| |
| |fruktoza = 4,85
| |
| |galaktoza = 0
| |
| |dwucukry =
| |
| |sacharoza = 2,39
| |
| |maltoza = 0,01
| |
| |laktoza = 0
| |
| |wielocukry =
| |
| |skrobia = 5,38
| |
| |błonnik =
| |
| |tłuszcze = 0,33
| |
| |nasycone =
| |
| |nienasycone =
| |
| |jednonienasycone =
| |
| |wielonienasycone =
| |
| |omega-3 =
| |
| |kwas α-linolenowy =
| |
| |omega-6 =
| |
| |kwas linolowy =
| |
| |omega-9 =
| |
| |trans =
| |
| |woda = 74,9
| |
| |witamina C = 8,7
| |
| |tiamina = 0,031
| |
| |ryboflawina = 0,073
| |
| |niacyna = 0,665
| |
| |kwas pantotenowy = 0,334
| |
| |witamina B6 = 0,367
| |
| |biotyna =
| |
| |foliany =
| |
| |kwas foliowy = 0
| |
| |kobalamina =
| |
| |cholina = 9,8
| |
| |flawonoidy =
| |
| |witamina A =
| |
| |witamina D =
| |
| |witamina E =
| |
| |witamina K =
| |
| |fosfor = 22
| |
| |wapń = 5
| |
| |magnez = 27
| |
| |chlor =
| |
| |potas = 358
| |
| |sód = 1
| |
| |sól =
| |
| |jod =
| |
| |żelazo = 0,26
| |
| |fluor =
| |
| |kobalt =
| |
| |miedź = 0,078
| |
| |chrom =
| |
| |cynk = 0,15
| |
| |mangan = 0,27
| |
| |molibden =
| |
| |selen =
| |
| }}
| |
|
| |
| Za zapach owoców odpowiedzialny jest olejek eteryczny będący mieszaniną estrów, występujący w ilości do 0,3–0,6% suchej masy<ref name=":7" />; jego głównym składnikiem (pod względem zapachu) jest [[octan izoamylu]]<ref>{{Cytuj |autor = Pubchem |tytuł = ISOAMYL ACETATE {{!}} C7H14O2 – PubChem |data dostępu = 2017-04-27 |opublikowany = pubchem.ncbi.nlm.nih.gov |url = https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/isoamyl_acetate#section=Top |język = en}}</ref>.
| |
|
| |
| === Rozmnażanie ===
| |
| ''Musa paradisiaca'' rozmnaża się [[Rozmnażanie bezpłciowe|wegetatywnie]] poprzez [[Kłącze|kłącza]]. Banan zwyczajny wytwarza [[Partenokarpia|partenokarpiczne]] owoce, chociaż jego pręciki produkują pyłek<ref name=":8">{{Cytuj |autor = Gabriele i Peter Colditz |tytuł = Owoce egzotyczne: warzywa, owoce, orzechy |data = 1995 |wydawca = Wydawnictwo Multico}}</ref>. Ziarna pyłku są jednak pozbawione zdolności kiełkowania, a zalążki są zwykle nie w pełni wykształcone<ref name=":0" />. Roślina na poszczególnych pędach nadziemnych kwitnie i wytwarza owoce tylko raz, po czym pęd taki zamiera, a z kłącza wyrasta kolejny<ref name="vaughan">{{Cytuj książkę |autor = J.G. Vaughan, C.A. Geissler |tytuł = Rośliny jadalne |wydawca = Prószyński i S-ka |miejsce = Warszawa |data = 2001 |strony = 114 |isbn = 83-7255-326-2}}</ref>. Kwitnienie i owocowanie następuje po 2 latach od zasadzenia<ref name=":1" />. [[Plik:Sandakan Sabah Banana-flower-01.jpg|mały|Kwiatostan i owocostan banana]]
| |
|
| |
| === Genom banana zwyczajnego ===
| |
| Odmiany banana zwyczajnego różnią się między sobą [[Ploidia|ploidią]]. Wyróżnia się odmiany [[triploid]]alne oraz [[tetraploid]]alne<ref name=":3" />. Triploidy posiadają 3n = 33 chromosomy, natomiast tetraploidy 4n = 44 (oba diploidalne garunki wyjściowe ''M. acuminata'' oraz ''balbisiana'' to diploidy o 2n = 22 chromosomach)<ref>{{Cytuj |autor = * OGTR (autor korporatywny) |tytuł = The biology of Musa L. (banana) |data = 2008 |miejsce = Canberra |wydawca = Department of Health and Ageing, Office of the Gene Technology Regulator Australian Government}}</ref>. Odmiany genetyczne oznacza się, zakładając oznaczenie genomów wyjściowych: AA w przypadku ''Musa acuminata'' oraz BB w przypadku ''Musa balbisiana''<ref>{{Cytuj |tytuł = Production and Characterization of Unripe Plantain („Musa paradisiaca” L.) Flours – ProQuest |data dostępu = 2017-04-27 |opublikowany = search.proquest.com |url = http://search.proquest.com/openview/f35976270082b2768f822efa71a47c9c/1?pq-origsite=gscholar&cbl=21011 |język = pl}}</ref>.
| |
|
| |
| == Odmiany banana zwyczajnego ==
| |
| Banan zwyczajny posiada odmiany skrobiowe (plantany<ref name=":5" />, banany warzywne<ref name=":7" />), spożywane po ugotowaniu; deserowe, spożywane na surowo; jak również odmiany o uniwersalnym zastosowaniu<ref name=":4" />. Większość odmian to triploidy<ref name=":9">{{Cytuj |autor = Bernard Nowak, Bettina Schulz |tytuł = Atlas owoców egzotycznych |data = 2002 |wydawca = Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media}}</ref>.
| |
|
| |
| {| class="wikitable"
| |
| |+ Wybrane [[kultywar]]y banana zwyczajnego ''Musa paradisiaca''<ref name=":4" />
| |
| !Ploidia
| |
| !Oznaczenie kombinacji
| |
| !Typ owoców
| |
| !Nazwa międzynarodowa odmiany
| |
| |-
| |
| |rowspan="9"| triploidy
| |
| |rowspan="5"| AAB
| |
| |rowspan="3"| deserowe
| |
| |Silk Fig
| |
| |-
| |
| |Mysore
| |
| |-
| |
| |Pome
| |
| |-
| |
| |rowspan="2"| skrobiowe
| |
| |Maia Maole
| |
| |-
| |
| |Horn Plantain
| |
| |-
| |
| |rowspan="4"| ABB
| |
| |mieszane
| |
| |Awak
| |
| |-
| |
| |rowspan="3"| skrobiowe
| |
| |Bluggoe
| |
| |-
| |
| |Silver Bluggoe
| |
| |-
| |
| |Pelpita
| |
| |-
| |
| |tetraploidy
| |
| |ABBB
| |
| |
| |
| |Tiparot
| |
| |}
| |
|
| |
| == Zastosowanie ==
| |
| [[Plik:Scb bananas.jpg|mały|Owoce banana]]
| |
|
| |
| === Zastosowanie w kuchni ===
| |
| ==== Skórki ====
| |
| [[Obierka|Skórki]] bananów to bogate źródło minerałów, związków bioaktywnych i błonnika pokarmowego{{r|Khoozani}}. Można z nich np. upiec ciasto, przygotować [[ocet]] lub wykorzystać je do zmiękczania mięsa{{r|McKay}}. Od niedawna produkuje się [[Mąka|mąkę]] ze skórek bananowych{{r|Khoozani}}.
| |
|
| |
| ==== Owoce odmian skrobiowych ====
| |
| Owoce odmian skrobiowych, bogatych w skrobię<ref name=":7" />, przed spożyciem gotuje się, piecze<ref name=":4" /> lub smaży. Można je utrwalać, susząc lub wędząc<ref name=":7" />. Wytwarza się z nich także mąkę<ref name=":0" />{{r|Khoozani}}. Są jedną z podstaw wyżywienia w krajach Afryki, Indiach, Indonezji, na wyspach Pacyfiku oraz części Ameryki Południowej<ref name=":8" />. Przetwarza się je także na [[chipsy bananowe]]<ref name=":7" />.
| |
|
| |
| ==== Owoce odmian deserowych ====
| |
| W czasie dojrzewania zawarta w jagodach skrobia jest rozkładana do cukrów prostych<ref name=":0" />. Słodkie owoce odmian deserowych spożywa się na surowo, po obraniu<ref name=":4" />. Wykorzystuje się je także jako składniki deserów (jak [[banana split]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Pitt Chronicle: Back to School 2004: With a Cherry on TopPitt fetes alums creation of banana split |data = 2006-09-01 |data dostępu = 2017-04-27 |url = http://web.archive.org/web/20060901162222/http://www.umc.pitt.edu/media/pcc040826/fromPittcameSplit.html}}</ref>), dżemów, galaretek, napojów; sporządza się również syropy, wina i likiery. Banany przechowuje się w temperaturze pokojowej<ref name=":7" />.
| |
|
| |
| ==== Inne części rośliny ====
| |
| [[Plik:Banana (partially peeled).jpg|mały|Częściowo obrany ze skórki owoc banana]]
| |
| Spożywa się kwiaty w postaci surowej ([[Laos]], [[Tajlandia]]) bądź po ugotowaniu ([[Mjanma]]). Górna część (ok. 30 cm) pseudopnia bananowca po posiekaniu wykorzystywana jest jako składnik birmańskiej zupy rybnej ''[[mohinga]]''<ref name="dug-4486">{{cytuj |autor = Naomi Duguid |tytuł = Burma: Rivers of Flavor |wydawca = Artisan Books |wydanie = Kindle Edition |data = 2012 |isbn = 9781579655624 |język = en |s = loc. 4486 |odn = tak}}</ref>. Pęd kwiatowy wewnątrz młodego pnia pozornego, a także szczyt niedojrzałego kwiatostanu spożywa się po ugotowaniu jako warzywo<ref name=":0" />. W krajach afrykańskich wykorzystuje się również [[pąk]]i, kwiaty, [[Przysadka (botanika)|przysadki]] oraz młode, zwinięte jeszcze liście<ref name=":5" />.
| |
|
| |
| === Zastosowanie w medycynie i kosmetyce ===
| |
| W medycynie ludowej krajów tropikalnych młode liście bananów używane są do leczenia oparzeń, sok z pędów jako środek [[Biegunka|przeciwbiegunkowy]] oraz hamujący wypadanie włosów, natomiast sok z korzeni jako lek [[Gorączka|przeciwgorączkowy]]<ref name=":9" />. W Indiach podaje się plantany jako lekkostrawny posiłek łagodzący [[wzdęcia]], [[niestrawność]] i [[wrzody żołądka]]. Ponadto spożywanie bananów ma przyczyniać się do obniżenia poziomu [[cholesterol]]u we krwi<ref name=":7" />. Prowadzone na szczurach badania sugerują pozytywny wpływ pozyskiwanych z banana zwyczajnego substancji m.in. w leczeniu [[Cukrzyca|cukrzycy]] ze współwystępującą chorobą wrzodową żołądka<ref>{{Cytuj |autor = Mohan Kumar, Manish Kumar Gautam, Amit Singh, Raj Kumar Goel |tytuł = Healing effects of Musa sapientum var. paradisiaca in diabetic rats with co-occurring gastric ulcer: cytokines and growth factor by PCR amplification |czasopismo = BMC Complementary and Alternative Medicine |data = 2013-01-01 |data dostępu = 2017-04-27 |issn = 1472-6882 |wolumin = 13 |s = 305 |doi = 10.1186/1472-6882-13-305 |pmid = 24192345 |pmc = PMC3826524}}</ref>, w kontrolowaniu masy ciała i poziomu [[Glukoza|glukozy]] we krwi w cukrzycy<ref>{{Cytuj |autor = Iroaganachi M, Eleazu C O, Okafor P N, Nwaohu N |tytuł = Effect of Unripe Plantain (Musa paradisiaca) and Ginger (Zingiber officinale) on Blood Glucose, Body Weight and Feed Intake of Streptozotocin-induced Diabetic Rats |czasopismo = The Open Biochemistry Journal |data = 2014-01-01 |data dostępu = 2017-04-27 |wolumin = 9 |s = 1–6 |doi = 10.2174/1874091X01509010001 |pmid = 25674161 |pmc = PMC4319205}}</ref> oraz w stymulowaniu właściwego funkcjonowania [[Jądra|jąder]] (działanie androgeniczne i anaboliczne)<ref>{{Cytuj |autor = Musa Toyin Yakubu, Theo Oyetayo Oyeyipo, Ayodeji Luqman Quadri, Musbau Adewumi Akanji |tytuł = Effects of aqueous extract of Musa paradisiaca root on testicular function parameters of male rats |czasopismo = Journal of Basic and Clinical Physiology and Pharmacology |data = 2013-01-01 |data dostępu = 2017-04-27 |issn = 2191-0286 |wolumin = 24 |numer = 2 |s = 151–157 |doi = 10.1515/jbcpp-2012-0059 |pmid = 23412874}}</ref>. Wykazano również ochronne działanie banana zwyczajnego na [[Wątroba|wątrobę]]<ref>{{Cytuj |autor = M. Nirmala, K. Girija, K. Lakshman, T. Divya |tytuł = Hepatoprotective activity of Musa paradisiaca on experimental animal models |czasopismo = Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine |data = 2012-01-01 |data dostępu = 2017-04-27 |issn = 2221-1691 |wolumin = 2 |numer = 1 |s = 11–15 |doi = 10.1016/S2221-1691(11)60181-0 |pmid = 23569826 |pmc = PMC3609216}}</ref> oraz znane z medycyny ludowej działanie przeciwbiegunkowe<ref>{{Cytuj |autor = Musa T. Yakubu, Quadri O. Nurudeen, Saoban S. Salimon, Monsurat O. Yakubu, Rukayat O. Jimoh |tytuł = Antidiarrhoeal Activity of Musa paradisiaca Sap in Wistar Rats |czasopismo = Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine: eCAM |data = 2015-01-01 |data dostępu = 2017-04-27 |issn = 1741-427X |wolumin = 2015 |s = 683726 |doi = 10.1155/2015/683726 |pmid = 25893000 |pmc = PMC4393921}}</ref>. Potwierdzono także wspomaganie przez wyciągi z liści leczenia ran i oparzeń oraz ich antybakteryjne działanie<ref>{{Cytuj |autor = Kuppusamy Amutha, Ulagesan Selvakumari |tytuł = Wound healing activity of methanolic stem extract of Musa paradisiaca Linn. (Banana) in Wistar albino rats |czasopismo = International Wound Journal |data = 2016-10-01 |data dostępu = 2017-04-27 |issn = 1742-481X |wolumin = 13 |numer = 5 |s = 763–767 |doi = 10.1111/iwj.12371 |pmid = 25224162}}</ref>. Banany niedojrzałe wykazują silniejsze działanie lecznicze. Banany wykorzystuje się również do produkcji kremów pielęgnujących suchą i wrażliwą skórę<ref name=":7" />.
| |
|
| |
| === Inne zastosowania ===
| |
| Z bananów można uzyskiwać m.in. skrobię, pektynę, celulozę, barwniki, aromaty, naturalne substancje konserwujące oraz substancje biologicznie czynne<ref name=":2" />. Części rośliny nieprzeznaczone do spożycia można wykorzystać jako paszę dla zwierząt hodowlanych<ref name=":7" />. Skórki owoców można wykorzystać jako naturalny nawóz i składnik kompostu<ref>{{Cytuj |tytuł = 10 Ways To Use Banana Peels In Your Garden As Fertilizer {{!}} |data dostępu = 2017-04-27 |opublikowany = thefrugalchicken.com |url = http://thefrugalchicken.com/10-ways-to-use-banana-peels-in-garden/ |język = en}}</ref>. Liście bananowca są wykorzystywane powszechnie jako opakowanie produktów spożywczych oraz w roli podkładki, na którą nakłada się posiłki. Używa się też ich do pokrycia domów; włókna z liści skręca się w powrozy, z których wyplata się maty<ref name=":7" />. Części bananów niewykorzystywane w przemyśle spożywczym można wykorzystywać m.in. jako źródło biomasy, włókien, nawozów lub substancji pochłaniających metale ciężkie<ref name=":2" />.
| |
|
| |
| == Banan zwyczajny w kulturze i religii ==
| |
| [[Plik:Chicken satay on banana leaf in Java.jpg|mały|[[Satay]] z kurczaka z ryżem podany na talerzu z liścia banana, [[Jawa]]]]
| |
| Podobieństwa między gatunkami i hybrydami uprawnymi sprawiają, że w kulturze mogą być one nierozróżnialne.
| |
| * Banan w wierzeniach religii hinduistycznej symbolicznie reprezentuje [[Lakszmi]], [[Sakambhari]] i [[Wanadurga|Wanadurgę]]. Występuje też jako symbol znaczenia [[Mantra|mantry]] [[Neti neti]]<ref>{{Cytuj |autor = Gautam Chatterjee |tytuł = Sacred Hindu Symbols |data = 2001 |data dostępu = 2017-04-29 |isbn = 9788170173977 |wydawca = Abhinav Publications |s = 104–105 |url = https://books.google.pl/books/about/Sacred_Hindu_Symbols.html?id=NQ0XQHEkuIcC&redir_esc=y |język = en}}</ref>. W kulcie jest używany podczas [[Lakszmipudźa|Lakszmipudźy]] i [[Durgapudźa|Durgapudźy]] (wtedy jest kąpane i ubierane w szaty analogicznie jak posążki bóstw).
| |
| * W Tajlandii z pozornych pni bananów rzeźbi się dekoracje używane podczas pogrzebów i uroczystości religijnych, nazywane ''[[thaeng yuak]]''<ref>{{Cytuj |autor = * LBMP (autor korporatywny) |tytuł = Taling Chan Craftsmanship: Wat Champa Thaeng Yuak Artisan Community |data = 2015 |data dostępu = 2017-04-27 |praca = Local Bangkok Museum Project |opublikowany = Living Cultural Sites |url = http://www.livingculturalsites.com/chapter19_04_02.html |język = en th}}</ref>.
| |
| * Podczas tajlandzkiego święta [[Loy Krathong]] spławia się tratewki wykonane z liści bananów<ref>{{Cytuj |tytuł = Loi Krathong – abctajlandia.pl |data dostępu = 2017-04-27 |opublikowany = abctajlandia.pl |url = http://www.abctajlandia.pl/newsy-z-tajlandii/338-loi-krathong.html |język = pl}}</ref>.
| |
| * Andy Warhol umieścił wizerunek banana na okładce słynnego, kontrowersyjnego albumu grupy [[The Velvet Underground]] – [[The Velvet Underground & Nico]].
| |
| * [[Leonard Cohen]] konsumuje banana na zdjęciu zdobiącym okładki albumu ''[[I’m Your Man]]'' (1988) oraz singla o tym samym tytule
| |
| * Banan pojawia się w nawiązujących do [[Pulp Fiction (Banksy)|Pulp Fiction graffiti Banksy’ego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Pulp Fiction Bananas by Banksy |data dostępu = 2017-04-27 |url = http://www.stencilrevolution.com/banksy-art-prints/pulp-fiction-bananas/ |język = en}}</ref>.
| |
| * Określenie „[[bananowa młodzież]]”, stworzone w latach 60. i używane przez PZPR (nawiązujące do luksusowych i deficytowych w czasach PRL bananów) miało kompromitować studentów związanych z [[Marzec 1968|marcowymi protestami]] w 1968 roku.
| |
| * Poślizgnięcie się na skórce od banana jest znanym [[slapstick]]owym [[gag]]iem, wykorzystywanym od czasów kina niemego<ref>{{Cytuj |tytuł = How Did Slipping on a Banana Peel Become a Comedy Staple? |data = 2012-07-09 |data dostępu = 2017-04-27 |url = http://mentalfloss.com/article/31135/how-did-slipping-banana-peel-become-comedy-staple |język = en}}</ref>.
| |
|
| |
| == Uprawa i handel bananami ==
| |
| === Uprawa ===
| |
| [[Plik:Bananas near Ma'agan Michael.jpg|mały|Uprawa bananów w pobliżu [[kibuc]]u [[Ma’agan Micha’el]], Izrael]]
| |
| Banany prawdopodobnie uprawiano już 4000 lat temu<ref name=":0" />. Obecnie rośliny te, w tym ''Musa paradisiaca'', uprawia się w około 120 krajach. Owoce zawdzięczają popularność niskiej cenie i dużym wartościom odżywczym<ref name=":10">{{Cytuj |tytuł = BANANA |data dostępu = 2017-04-27 |opublikowany = nhb.gov.in |url = http://nhb.gov.in/report_files/banana/BANANA.htm}}</ref>. W uprawie banan zwyczajny wymaga wilgotnego klimatu<ref name=":0" /> i temperatury od 15 do 35 °C, a także dużych ilości wody. Preferuje tereny nizinne<ref name=":10" />. Banany w uprawie rosną w tzw. gniazdach zawierających od 3 do 5 pędów<ref name=":0" />. Owoce uzyskuje się po 2 latach od posadzenia rośliny<ref name=":1" />. W sprzyjających warunkach z każdego gniazda owoce można uzyskiwać co 3–6 miesięcy; uprawę można prowadzić cały rok<ref name=":0" />. Średni plon owoców uzyskany z hektara uprawy może osiągać 30 ton na hektar. Banany w kiściach przed zebraniem często okrywa się folią lub specjalnymi klatkami, chroniąc je w ten sposób przed zjedzeniem przez [[zwierzęta]], np. [[nietoperze]]<ref name=":7" />. Niedojrzałe banany przewozi się, głównie do Europy, w temperaturze ok. 12 °C. Dojrzewanie owoców można przyspieszyć, poddając je działaniu [[Eten|etylenu]]<ref name=":0" />. Na plantacjach wysokotowarowych bananowce uprawia się zwykle przez 5–20 lat, ale przy uprawie ekstensywnej gaje bananowców mogą mieć nawet 60 lat<ref name=vaughan />.
| |
|
| |
| === Szkodniki i choroby ===
| |
| Szkodnikiem bananów są m.in. [[mszyce]] ''[[Pentalonia nigronervosa]]'' oraz [[nicienie]], jak ''[[Pratylenchus coffeae]]''. Banany są atakowane również przez [[bakterie]], [[wirusy]] i [[grzyby]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Pests and diseases portal {{!}} News, knowledge and information on bananas |data dostępu = 2017-04-28 |opublikowany = News, knowledge and information on bananas |url = http://www.promusa.org/Pests+and+diseases+portal |język = en}}</ref>. Jedną z najpowszechniejszych [[Grzybica|grzybic]] bananów jest tzw. [[choroba panamska]], wywoływana przez ''[[Fusarium oxysporum]]''<ref name=":7" />. Uprawa [[Monokultura|monokultur]], przyczyniająca się do zmniejszenia [[Różnorodność genetyczna|różnorodności genetycznej]], może też powodować mniejszą odporność roślin<ref name=":11">{{Cytuj |tytuł = Environmental problems |data dostępu = 2017-04-28 |opublikowany = bananalink.org.uk |url = http://www.bananalink.org.uk/environmental-problems |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20170429000358/http://www.bananalink.org.uk/environmental-problems |zarchiwizowano = 2017-04-29 }}</ref>.
| |
|
| |
| === Zagrożenia dla środowiska ===
| |
| Używane pestycydy i nawozy mogą być niebezpieczne dla środowiska i zanieczyszczać wodę oraz glebę, przyczyniając się do jej wyjałowienia. Pozyskiwanie ziemi pod uprawę bananów wiąże się z [[Wylesianie|deforestacją]], a intensywna uprawa może być przyczyną [[Erozja|erozji]] gleby. Produkcja bananów jest także źródłem wielu odpadów<ref name=":11" />.
| |
|
| |
| === Handel bananami ===
| |
| Banany są najważniejszym w handlu owocem tropikalnym<ref name=":8" />. Większość owoców jest produkowana i dystrybuowana przez międzynarodowe firmy, takie jak [[Chiquita Brands International|Chiquita]] lub [[Dole Food Company|Dole]]<ref>{{Cytuj |tytuł = The problem with bananas |data dostępu = 2017-04-28 |opublikowany = bananalink.org.uk |url = http://www.bananalink.org.uk/the-problem-with-bananas |język = en}}</ref>. Owoce importowane są głównie przez [[Unia Europejska|kraje Unii Europejskiej]], [[Stany Zjednoczone|USA]] oraz [[Japonia|Japonię]]<ref name=":10" />.
| |
| {{Osobna sekcja|Banan (owoc)|Producenci}}
| |
|
| |
| === Problemy społeczne związane z uprawą bananów ===
| |
| Kontrowersje wzbudza często niewspółmierna do czasu poświęconego pracy pensja pracowników<ref name=":12">{{Cytuj |tytuł = Social Problems {{!}} Banana Link |data dostępu = 2017-04-28 |opublikowany = bananalink.org.uk |url = http://www.bananalink.org.uk/social-problems |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20170429000446/http://www.bananalink.org.uk/social-problems |zarchiwizowano = 2017-04-29 }}</ref>, stanowiąca bardzo małą część ceny rynkowej owocu<ref>{{Cytuj |tytuł = Kto zarabia na bananie? – SKP |data dostępu = 2017-04-28 |opublikowany = konsumenci.org |url = http://web.archive.org/web/20140807030049/http://konsumenci.org:80/sh/index.php/sprawiedliwy-koshyk/banany/kto-zarabia-na-bananie/}}</ref>. Pracownicy plantacji, narażeni na kontakt z toksycznymi środkami ochrony roślin, nie są wyposażani w niezbędne środki ochrony osobistej. Na plantacjach chętniej zatrudnia się też mężczyzn niż kobiety<ref name=":12" />. Przy uprawie bananów w wielu krajach [[Praca dzieci|pracują dzieci]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Ecuador: Widespread Labor Abuse on Banana Plantations |czasopismo = Human Rights Watch |data = 2002-04-24 |data dostępu = 2017-04-28 |url = https://www.hrw.org/news/2002/04/24/ecuador-widespread-labor-abuse-banana-plantations |język = en}}</ref>.
| |
|
| |
| == Galeria ==
| |
| <gallery>
| |
| Plik:Nacatamales in steamer.jpg|Liść bananowca w roli opakowania
| |
| Plik:Banana corm 5.jpg|Przekrój przez nibypień tworzony przez pochwy liściowe
| |
| Plik:Banana-leaf-inception.JPG|Młody, jeszcze zwinięty liść
| |
| Plik:Traditional Banana Boat.jpg|Banana split, jeden z najpopularniejszych bananowych deserów
| |
| Plik:Banana inflorescence-LaPalma.jpg|Kwiatostan bananowca (uprawy na wyspie [[La Palma]] w archipelagu [[Wyspy Kanaryjskie|Wysp Kanaryjskich]])
| |
| </gallery>
| |
|
| |
| == Przypisy ==
| |
| {{Przypisy|
| |
| <ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
| |
| <ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |data dostępu = 2009-06-18}}</ref>
| |
| <ref name="ITIS">{{ITIS |TSN = 42391 |nazwa = Musa X paradisiaca |data dostępu = 2017-04-27}}</ref>
| |
| <ref name="McKay">{{Cytuj stronę |url = https://www.post-gazette.com/life/recipes/2019/05/01/orange-banana-peels-cake-candy-food-waste-recipe/stories/201904160114 |tytuł = ''Why throw away peels when you can turn them into cakes, candies'' |autor = Gretchen McKay |data = 1 maja 2019 |praca = [[Pittsburgh Post-Gazette]] |opublikowany = Block Communications |język = en |data dostępu = 2020-09-05}}</ref>
| |
| <ref name="Khoozani">{{Cytuj pismo |autor = Khoozani, Birch, Bekhit |tytuł = Production, application and health effects of banana pulp and peel flour in the food industry |url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6400781/ |czasopismo = Journal of Food Science and Technology |data = luty 2019 |oznaczenie = 56(2) |strony = 548–559 |język = en |data dostępu = 2020-09-05}}</ref>
| |
| }}
| |
|
| |
| == Bibliografia ==
| |
| * {{cytuj książkę |nazwisko = Podbielkowski |imię = Zbigniew |tytuł = Słownik roślin użytkowych |rok = 1989 |wydawca = PWRiL |miejsce = Warszawa |isbn = 83-09-00256-4}}
| |
|
| |
| {{Kontrola autorytatywna}}
| |
|
| |
| [[index.php?title=Kategoria:Bananowate]]
| |
| [[index.php?title=Kategoria:Rośliny owocowe tropikalne]]
| |
| [[index.php?title=Kategoria:Kult roślin w hinduizmie]]
| |
| [[index.php?title=Kategoria:Banan]]
| |
| [[index.php?title=Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]
| |
